في هذه الحلقة من سلسلة "نصوص تحت المجهر"، نصل إلى ختام رواية الخلق في سفر التكوين: اليوم السابع. حيث يقال إن الله استراح من عمله، وتظهر لأول مرة فكرة راحة الخالق. وفي الوقت نفسه، يظهر تعبير "جند السماوات والأرض"، مما يفتح باب التساؤل عن المقصود بجنود الله، سواء في التوراة أو القرآن.
---
### **أَوَّلًا: رِوَايَةُ التَّوْرَاةِ – سِفْرُ التَّكْوِينِ (إِصْحَاحٌ 1: 24–31)**
> "وَقَالَ اللهُ: لِتُخْرِجِ الأَرْضُ ذَوَاتِ أَنْفُسٍ حَيَّةٍ كَأَجْنَاسِهَا: بَهَائِمَ وَدَبَّابَاتٍ وَوُحُوشَ الأَرْضِ كَأَجْنَاسِهَا. وَكَانَ كَذَلِكَ. فَعَمِلَ اللهُ وُحُوشَ الأَرْضِ كَأَجْنَاسِهَا، وَالبَهَائِمَ كَأَجْنَاسِهَا، وَجَمِيعَ دَبَّابَاتِ الأَرْضِ كَأَجْنَاسِهَا. وَرَأَى اللهُ ذَلِكَ أَنَّهُ حَسَنٌ. وَقَالَ اللهُ: نَعْمَلِ الإِنْسَانَ عَلَى صُورَتِنَا، كَشَبَهِنَا، فَيَتَسَلَّطَ عَلَى سَمَكِ البَحْرِ، وَعَلَى طَيْرِ السَّمَاءِ، وَعَلَى البَهَائِمِ، وَعَلَى كُلِّ الأَرْضِ، وَعَلَى جَمِيعِ الدَّبَّابَاتِ الَّتِي تَدِبُّ عَلَى الأَرْضِ. فَخَلَقَ اللهُ الإِنْسَانَ عَلَى صُورَتِهِ. عَلَى صُورَةِ اللهِ خَلَقَهُ. ذَكَرًا وَأُنْثَى خَلَقَهُمْ. وَبَارَكَهُمُ اللهُ وَقَالَ لَهُمْ: أَثْمِرُوا وَاكْثُرُوا وَامْلَأُوا الأَرْضَ، وَأَخْضِعُوهَا، وَتَسَلَّطُوا عَلَى سَمَكِ البَحْرِ، وعَلَى طَيْرِ السَّمَاءِ، وَعَلَى كُلِّ حَيَوَانٍ يَدِبُّ عَلَى الأَرْضِ. وَقَالَ اللهُ: إِنِّي قَدْ أَعْطَيْتُكُمْ كُلَّ بَقْلٍ يُبْذَرُ بِذْرًا عَلَى وَجْهِ كُلِّ الأَرْضِ، وَكُلَّ شَجَرٍ فِيهِ ثَمَرُ شَجَرٍ يُبْذَرُ بِذْرًا يَكُونُ لَكُمْ طَعَامًا. وَلِكُلِّ حَيَوَانٍ عَلَى الأَرْضِ، وَكُلِّ طَيْرٍ فِي السَّمَاءِ، وَكُلِّ مَا يَدِبُّ عَلَى الأَرْضِ فِيهِ نَفْسٌ حَيَّةٌ، أَعْطَيْتُ كُلَّ عُشْبٍ أَخْضَرَ طَعَامًا. وَكَانَ كَذَلِكَ. وَرَأَى اللهُ كُلَّ مَا عَمِلَهُ فَإِذَا هُوَ حَسَنٌ جِدًّا. وَكَانَ مَسَاءٌ وَكَانَ صَبَاحٌ: يَوْمٌ سَادِسٌ."
---
### **ثَانِيًا: تَفْكِيكُ السَّرْدِ التَّوْرَاتِيِّ إِلَى ثَلاثِ مَرَاحِلَ:**
🔹 **المَرْحَلَةُ الأُولَى – خَلْقُ الكَائِنَاتِ البَرِّيَّةِ:**
* البَهَائِمُ، وَالوُحُوشُ، وَالدَّبَّابَاتُ.
* تُكَمِّلُ مَا سَبَقَ خَلْقُهُ فِي الأَيَّامِ السَّابِقَةِ (نَبَاتٌ – طُيُورٌ – أَسْمَاكٌ).
🔹 **المَرْحَلَةُ الثَّانِيَة – فِكْرَةُ خَلْقِ الإِنْسَانِ وَتَنْفِيذُهَا:**
* يَظْهَرُ فَاصِلٌ وَاضِحٌ: فِكْرَةُ الخَلْقِ تُذْكَرُ أَوَّلًا، ثُمَّ يَأْتِي التَّنْفِيذُ: "فَخَلَقَ اللهُ الإِنْسَانَ..."
* لَا تُذْكَرُ كَيْفِيَّةُ الخَلْقِ فِي هَذَا الإِصْحَاحِ (تُذْكَرُ فِي الإِصْحَاحِ الثَّانِي بِصُورَةٍ أُخْرَى).
🔹 **المَرْحَلَةُ الثَّالِثَة – إِعْلَانُ السُّلْطَةِ وَمَنْحُ الطَّعَامِ:**
* يُكَرَّرُ ذِكْرُ التَّسَلُّطِ، مَرَّةً قَبْلَ الخَلْقِ، وَمَرَّةً بَعْدَهُ.
* يُقَدَّمُ الطَّعَامُ لِلإِنْسَانِ وَالحَيَوَانِ: مِنَ النَّبَاتِ وَالثِّمَارِ.
---
---
### **رَابِعًا: مَفَارِقَاتٌ تَسْتَحِقُّ التَّأَمُّلَ:**
1. **الصُّورَةُ الإِلَهِيَّةُ**: لَا يُوَضِّحُ النَّصُّ مَعْنَاهَا بِوُضُوحٍ، وَهِيَ مَحَلُّ نِقَاشٍ لَاهُوتِيٍّ مُسْتَمِرٍّ.
2. **ذِكْرُ الذَّكَرِ وَالأُنْثَى** مَعًا، رُغْمَ أَنَّ سِفْرَ التَّكْوِينِ سَيُقَدِّمُ فِي الإِصْحَاحِ الثَّانِي رِوَايَةً أُخْرَى لِخَلْقِ حَوَّاء.
3. **تَكْرَارُ فِكْرَةِ التَّسَلُّطِ**: قَبْلَ الخَلْقِ وَبَعْدَهُ.
4. **ذِكْرُ الطَّعَامِ** يَعُودُ بَعْدَ أَيَّامٍ مِنْ خَلْقِ النَّبَاتِ، مِمَّا يُوْحِي بِفَصْلٍ بَيْنَ الخَلْقِ وَوَظِيفَتِهِ.
5. **البَرَكَةُ وَالتَّكْلِيفُ**: بَارَكَ اللهُ الإِنْسَانَ، كَمَا بَارَكَ الطُّيُورَ وَالأَسْمَاكَ، لَكِنْ صِيغَةُ البَرَكَةِ لِلإِنْسَانِ جَاءَتْ بِالجَمْعِ، مِمَّا يُوْحِي بِوَعْيٍ وَإِرَادَةٍ مُضَافَةٍ.
6. **مَعْنَى البَرَكَةِ**: هَلْ تَعْنِي فَقَطِ الخُصُوبَةَ؟ أَمْ تَشْمَلُ الإِيمَانَ وَالقِيمَةَ الأَخْلَاقِيَّةَ؟
---
### **خَامِسًا: القُرْآنُ – خَلْقُ الإِنْسَانِ وَتَسْخِيرُ الخَلِيقَةِ:**
> وَإِذۡ قَالَ رَبُّكَ لِلۡمَلَٰٓئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗۖ ...
> \[البَقَرَة: 30]
> ↩️ يُعْلِنُ اللهُ هَدَفَ الخَلْقِ قَبْلَ التَّنْفِيذِ، وَيَرْبِطُهُ بِالخِلَافَةِ وَالمَسْؤُولِيَّةِ.
> خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِن صَلۡصَٰلٖ كَٱلۡفَخَّارِ(١٤)وَخَلَقَ ٱلۡجَآنَّ مِن مَّارِجٖ مِّن نَّارٖ(١٥)
> \[الرَّحْمَن: 14–15]
> ☑️ القُرْآنُ يُقَدِّمُ مَادَّةَ الخَلْقِ بِوُضُوحٍ: طِينٌ يَابِسٌ، فِي مُقَابِلِ خَلْقِ الجِنِّ مِنَ النَّارِ.
> وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا مِّنۡهُۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ
> \[الجَاثِيَة: 13]
> 🌍 يُؤَكِّدُ النَّصُّ عَلى مَعْنَى التَّسْخِيرِ وَالخِدْمَةِ، لَا السَّيْطَرَةِ المَجَرَّدَةِ.
---
### **سَادِسًا: الطَّعَامُ وَالنَّبَاتُ فِي القُرْآنِ:**
>فَلۡيَنظُرِ ٱلۡإِنسَٰنُ إِلَىٰ طَعَامِهِ(٢٤)
> \[عَبَسَ: 24]
> 🔍 التَّرْكِيزُ عَلَى تَأَمُّلِ الإِنْسَانِ فِي غِذَائِهِ، بِلَا ذِكْرٍ مُفَصَّلٍ لِنِظَامِ غِذَاءِ الحَيَوَانِ.
---
### **سَابِعًا: لَا ذِكْرَ لِلصُّورَةِ الإِلَهِيَّةِ فِي القُرْآنِ:**
>فَإِذَا سَوَّيۡتُهُۥ وَنَفَخۡتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُۥ سَٰجِدِينَ (٧٢)
> \[ص: 72]
> 🔻 يُقَدِّمُ القُرْآنُ بَدِيلًا عَنْ فِكْرَةِ "الصُّورَةِ"، وَيُرَكِّزُ عَلَى التَّسْوِيَةِ وَالرُّوحِ الإِلَهِيَّةِ كَمَصْدَرٍ لِقِيمَةِ الإِنْسَانِ.
---
### **ثَامِنًا: الأَنَاجِيلُ – صَمْتٌ تَامٌّ:**
📖 لَا تَذْكُرُ الأَنَاجِيلُ سَرْدًا لِلْخَلْقِ، وَتَبْدَأُ بِالنَّسَبِ أَوْ بِيُوحَنَّا المَعْمَدَانِ، مِمَّا يَجْعَلُ هَذِهِ القِرَاءَةَ مُنْصَبَّةً عَلَى التَّوْرَاةِ وَالقُرْآنِ.
---
### **الخَاتِمَةُ المُحَايِدَةُ:**
تُقَدِّمُ التَّوْرَاةُ سَرْدًا زَمَنِيًّا مُنَظَّمًا لِخَلْقِ الإِنْسَانِ وَالكَائِنَاتِ، لَكِنَّهُ يُثِيرُ تَسَاؤُلَاتٍ حَوْلَ فِكْرَةِ التَّسَلُّطِ، وَعُمُومِيَّةِ نِظَامِ الطَّعَامِ، وَمَعْنَى الصُّورَةِ الإِلَهِيَّةِ.
أَمَّا القُرْآنُ، فَيَضَعُ الإِنْسَانَ فِي سِيَاقِ المَسْؤُولِيَّةِ وَالخِلَافَةِ، مَعَ تَسْخِيرِ الكَوْنِ لَهُ، وَيُقَدِّمُ مَادَّةَ خَلْقِهِ وَغَذَائِهِ بِصُورَةٍ أَوْضَحَ.
وَفِيمَا تَلْزَمُ الأَنَاجِيلُ الصَّمْتَ، تَظَلُّ المُقَارَنَةُ مَحْصُورَةً بَيْنَ التَّوْرَاةِ وَالقُرْآنِ، بِنَاءً عَلَى نُصُوصٍ تَأْسِيسِيَّةٍ فِي خَلْقِ الإِنْسَانِ وَمَكَانَتِهِ فِي الكَوْنِ.
---
إ
## **English Translation**
### Episode 6 – In this episode of the series “Texts Under the Microscope,” we reach the conclusion of the creation narrative in the Book of Genesis: the seventh day. It is said that God rested from His work, and here appears for the first time the idea of the Creator’s rest. At the same time, the expression “the host of the heavens and the earth” is introduced, opening the question of what is meant by the hosts of God, whether in the Torah or in the Qur’an.
---
### First: The Torah Narrative – Genesis (1:24–31)
“And God said: Let the earth bring forth living creatures according to their kinds: cattle, creeping things, and beasts of the earth after their kinds. And it was so. And God made the beasts of the earth according to their kinds, and the cattle according to their kinds, and everything that creeps upon the earth according to its kind. And God saw that it was good. And God said: Let us make man in our image, after our likeness; and let them have dominion over the fish of the sea, and over the birds of the heavens, and over the cattle, and over all the earth, and over every creeping thing that creeps upon the earth. So God created man in His own image. In the image of God He created him. Male and female He created them. And God blessed them, and God said to them: Be fruitful and multiply and fill the earth and subdue it; and have dominion over the fish of the sea, and over the birds of the heavens, and over every living thing that moves on the earth. And God said: Behold, I have given you every plant yielding seed that is upon the face of all the earth, and every tree with seed in its fruit—you shall have them for food. And to every beast of the earth, and to every bird of the heavens, and to everything that creeps on the earth, everything that has the breath of life, I have given every green plant for food. And it was so. And God saw everything that He had made, and behold, it was very good. And there was evening, and there was morning, the sixth day.”
---
### Second: Breaking down the Biblical narrative into three stages
🔹 **Stage One – Creation of land creatures:**
* Cattle, wild beasts, and creeping things.
* Completing what was previously created in earlier days (plants – birds – fish).
🔹 **Stage Two – The idea of creating man and its execution:**
* A clear distinction appears: the idea of creation is mentioned first, then comes the execution: “So God created man…”
* The manner of creation is not described here (it is narrated differently in chapter two).
🔹 **Stage Three – Declaration of dominion and provision of food:**
* Dominion is mentioned twice, once before creation and once after.
* Food is provided for both man and animals: plants and fruits.
---
### Fourth: Points for reflection
1. **The divine image**: The text does not clarify its meaning, leaving it as a subject of ongoing theological debate.
2. **Mention of male and female** together, even though chapter two of Genesis gives another story of Eve’s creation.
3. **Repetition of dominion** before and after creation.
4. **Mention of food** comes days after the creation of plants, suggesting a separation between creation and function.
5. **Blessing and command**: God blesses man, just as He blessed the birds and fish, but the blessing for humans is expressed in the plural, indicating added awareness and responsibility.
6. **Meaning of blessing**: Does it mean only fertility, or does it also include faith and moral value?
---
### Fifth: The Qur’an – Creation of man and subjugation of creation
“And when your Lord said to the angels: I am placing a vicegerent on earth…” \[Al-Baqara: 30]
↩️ God declares the purpose of creation before execution, connecting it with responsibility and stewardship.
“He created man from sounding clay like pottery, and He created the jinn from smokeless fire.” \[Ar-Rahman: 14–15]
☑️ The Qur’an clearly states the substance of creation: dry clay, in contrast with the jinn created from fire.
“And He has subjected to you whatever is in the heavens and whatever is on the earth, all from Him. Surely in that are signs for people who reflect.” \[Al-Jathiyah: 13]
🌍 The verse emphasizes subjugation and service, not mere domination.
---
### Sixth: Food and plants in the Qur’an
“Then let man look at his food.” \[Abasa: 24]
🔍 The focus is on man’s contemplation of his nourishment, without detailed reference to the animals’ diet.
---
### Seventh: No mention of the divine image in the Qur’an
“So when I have fashioned him and breathed into him of My spirit, fall down to him in prostration.” \[Sad: 72]
🔻 The Qur’an offers an alternative to the idea of “the image,” focusing instead on proportioning and the divine spirit as the source of human worth.
---
### Eighth: The Gospels – Total silence
📖 The Gospels do not recount the creation narrative. They begin with genealogies or with John the Baptist, making this comparison limited to the Torah and the Qur’an.
---
### Neutral Conclusion
The Torah provides an ordered chronological account of the creation of man and creatures, yet it raises questions about dominion, the universality of food provision, and the meaning of the divine image.
The Qur’an, on the other hand, places man within the framework of responsibility and vicegerency, with the universe subjected to him, and it presents the material of his creation and his sustenance more explicitly.
While the Gospels remain silent, the comparison stays confined to the Torah and the Qur’an, based on foundational texts concerning man’s creation and his place in the cosmos.
---
## **Hebrew Translation**
### פרק 6 – בפרק זה מסדרת "טקסטים תחת המיקרוסקופ", אנו מגיעים לסיום סיפור הבריאה בספר בראשית: היום השביעי. נאמר כי אלוהים נח ממלאכתו, ולראשונה מופיעה כאן מחשבת מנוחת הבורא. באותו זמן מופיע הביטוי "צבא השמים והארץ", הפותח פתח לשאלה מה משמעות צבאות ה', אם בתורה ואם בקוראן.
---
### ראשית: סיפור התורה – ספר בראשית (א:24–31)
"ויאמר אלוהים: תוציא הארץ נפש חיה למינה, בהמה ורמש וחיתו־ארץ למינה. ויהי כן. ויעש אלוהים את חית הארץ למינה, ואת הבהמה למינה, ואת כל רמש האדמה למינה. וירא אלוהים כי טוב. ויאמר אלוהים: נעשה אדם בצלמנו כדמותנו, וירדו בדגת הים ובעוף השמים ובבהמה ובכל הארץ ובכל הרמש הרומש על הארץ. ויברא אלוהים את האדם בצלמו, בצלם אלוהים ברא אותו, זכר ונקבה ברא אותם. ויברך אותם אלוהים ויאמר להם אלוהים: פרו ורבו ומלאו את הארץ וכבשוה, ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה הרומשת על הארץ. ויאמר אלוהים: הנה נתתי לכם את כל עשב זרע זרע אשר על פני כל הארץ, ואת כל עץ אשר בו פרי עץ זרע זרע – לכם יהיה לאכלה. ולכל חית הארץ, ולכל עוף השמים, ולכל רומש על הארץ אשר בו נפש חיה – את כל ירק עשב לאכלה. ויהי כן. וירא אלוהים את כל אשר עשה והנה טוב מאוד. ויהי ערב ויהי בוקר, יום השישי."
---
### שנית: פירוק הסיפור המקראי לשלושה שלבים
🔹 **שלב ראשון – בריאת היצורים היבשתיים:**
* בהמות, חיות ורמשים.
* השלמה למה שנברא בימים הקודמים (צמחים – עופות – דגים).
🔹 **שלב שני – רעיון בריאת האדם והוצאתו לפועל:**
* מובחן ההבדל: הרעיון נזכר תחילה, ואחריו הביצוע – "ויברא אלוהים את האדם".
* אופן הבריאה אינו מתואר כאן (הוא יופיע בפרק ב' באופן אחר).
🔹 **שלב שלישי – הצהרת השלטון ונתינת המזון:**
* השלטון נזכר פעמיים: לפני הבריאה ולאחריה.
* המזון ניתן לאדם ולבעלי־חיים: מצמחים ופירות.
---
### רביעית: נקודות למחשבה
1. **הצלם האלוהי** – הטקסט אינו מבהיר את משמעותו, והוא נושא לוויכוח תיאולוגי מתמשך.
2. **אזכור הזכר והנקבה** יחד, אף כי בפרק ב' מוצגת מסורת אחרת על בריאת חוה.
3. **חזרת רעיון השלטון** לפני ואחרי הבריאה.
4. **אזכור המזון** מופיע ימים אחרי בריאת הצמחים, מה שמרמז על הפרדה בין הבריאה לתפקידה.
5. **ברכה וציווי** – אלוהים מברך את האדם, כשם שברך את העופות והדגים, אך הברכה לאדם נאמרת בלשון רבים, המרמזת על תודעה ואחריות נוספות.
6. **משמעות הברכה** – האם היא רק פריון, או שהיא כוללת גם אמונה וערך מוסרי?
---
### חמישית: הקוראן – בריאת האדם ושעבוד הבריאה
"וכאשר אמר ריבונך למלאכים: אני שם בארץ חליף…" \[אל־בקרה: 30]
↩️ אלוהים מודיע על מטרת הבריאה עוד לפני מעשה, וקושר אותה לאחריות ולשליחות.
"ברא את האדם מטין כחרס, ואת הג'ין מלהט אש." \[אל־רחמן: 14–15]
☑️ הקוראן מציג בבירור את חומר הבריאה: טין יבש, לעומת בריאת הג'ין מן האש.
"ושיעבד לכם את אשר בשמים ואת אשר בארץ כולם ממנו; בזה אותות לבני־עם מתבוננים." \[אל־ג'אתיה: 13]
🌍 הטקסט מדגיש את רעיון השעבוד והשירות, לא שלטון בלבד.
---
### שישית: המזון והצמחים בקוראן
"فلينظر الإنسان إلى طعامه" \[עבאס: 24]
🔍 הדגש הוא על התבוננות האדם במזונו, בלי פירוט מיוחד לגבי מזון החיות.
---
### שביעית: אין זכר לצלם האלוהי בקוראן
"כאשר עיצבתיו ונפחתי בו מרוחי, נפלו לו משתחווים." \[סאד: 72]
🔻 הקוראן מציע חלופה לרעיון "הצלם", ומתמקד בעיצוב ובנשמה האלוהית כמקור ערך האדם.
---
### שמינית: האוונגליונים – שתיקה מוחלטת
📖 האוונגליונים אינם מספרים על הבריאה. הם פותחים ביחס יוחסין או ביוחנן המטביל, ולכן ההשוואה נותרת בין התורה לקוראן בלבד.
---
### מסקנה נייטרלית
התורה מעניקה סיפור כרונולוגי מסודר של בריאת האדם והיצורים, אך היא מעלה שאלות על רעיון השליטה, כלליות המזון, ומשמעות הצלם האלוהי.
לעומת זאת, הקוראן מציב את האדם במסגרת של אחריות וחליפות, עם שעבוד היקום לו, ומציג את חומר בריאתו ואת מזונו באופן מפורש יותר.
בעוד שהאוונגליונים שותקים, ההשוואה נותרת מוגבלת לתורה ולקוראן, על בסיס טקסטים יסודיים בעניין בריאת האדם ומעמדו בקוסמוס.
---
---
